Ερμηνευτικό Λεξικό Νέας Ελληνικής

Ανάμεσα στα τριάντα τόσα βιβλία που παρέλαβαν φέτος δωρεάν οι μαθητές της Α΄ Τάξης των δημόσιων Γυμνασίων υπάρχει και η ευχάριστη έκπληξη του Ερμηνευτικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής (1).
Το λεξικό φέρει τον τίτλο «ερμηνευτικό», αλλά παρέχει στους χρήστες του πολλές επιπλέον πληροφορίες. Σε κάθε λήμμα εκτός από την ορθογραφία της λέξης και τη σημασία (ή τις διαφορετικές σημασίες) ο μαθητής μπορεί επίσης να βρει:
παράδειγμα χρήσης
τι μέρος του λόγου είναι η λέξη
το θεματικό πεδίο της λέξης (π.χ. είναι όρος της γεωλογίας, της ιατρικής κτλ.)
γραμματικές πληροφορίες (π.χ. μεταβατικό ρήμα, χρησιμοπείται μόνο στον πληθυντικό κτλ.)
συνώνυμα ή αντίθετα
επίπεδο ύφους (π.χ. λαϊκή λέξη)
παραπομπή σε σχόλιο
ιδιωματισμούς που περιέχουν τη συγκεκριμένη λέξη
παγιωμένες φράσεις που περιέχουν τη συγκεκριμένη λέξη
ενδολήμματα (παράγωγα )
ετυμολογία
μεταφορική σημασία που μπορεί να έχει η λέξη
ομόγραφες λέξεις, π.χ. σ. 370 σκοπός

Εκτός από τα κυρίως λήμματα το λεξικό περιέχει επίσης:
α) πλήθος σχολίων που επισημαίνουν διάφορες «παγίδες» που μπορεί να κρύβουν μερικές λέξεις, όπως:
διαφορά στη σημασία με μια άλλη λέξη, π.χ. αιτία/αφορμή
ομόηχες π.χ. σωρός / σορός
λανθασμένη χρήση μιας λέξης π.χ. σ. 27 το «άμα» στις πλάγιες ερωτήσεις
λέξεις που μπερδεύονται π.χ. ακάματος / ακαμάτης
λανθασμένη γραφή π.χ. *αποθανατίζω /.απαθανατίζω
ορθογραφίες που μπερδεύουν π.χ. παραλείφθηκα / παραλήφθηκα
διαφορές στην προφορά π.χ. σ. 76 το λήμμα «βιάζω»
διαφορετική ορθογραφία, π.χ. αυτί / αφτί
σημασιολογικά δάνεια π.χ. «εποχή»
αποχρώσεις στη σημασία π.χ. κουρσάρος / πειρατής
αλλαγές στη σημασία μιας λέξης π.χ. η λέξη «επίκαιρα»
σύνθετα που παράγονται από μία λέξη π.χ. σ. 321 «πλάστης»
σχέση της λέξης με αρχαία λέξη που δεν χρησιμοποιείται πλέον στη νέα ελληνική π.χ. σ. 309 «παρών»
β) καταλόγους με σύνθετα από διάφορες προθέσεις ή άλλες λέξεις,
π.χ σ. 25 σύνθετα με αλληλο- σ. 276 σύνθετα με ξυλό- σ. 330 σύνθετα με πολύ- σ. 43 σύνθετα με αντι-, σ. 141 σύνθετα με επί- κτλ
αλλά επίσης άλλους χρήσιμους καταλόγους όπως στη σ. 45 (λόγιες αντωνυμίες), σ. 67 δεικτικές; και προσωπικές αντωνυμίες, σ. 338 (λόγιες προθέσεις).
γ) διάφορα παραρτήματα (ακρωνύμια, γεωγραφικούς όρους, κύρια ονόματα)

Το λεξικό είναι ελκυστικό (στο σημείο αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι είναι πολύ ευανάγνωστο) και εύκολο στη χρήση διότι στην πάνω δεξιά γωνία της κάθε σελίδας σημειώνονται (μέσα σε μπλε πλαίσιο) η πρώτη και τελευταία λέξη που περιέχονται στη συγκεκριμένη σελίδα, το κάθε λήμμα είναι μαρκαρισμένο με χτυπητά μαύρα γράμματα, τα παραδείγματα χρήσης με πλάγια γράμματα και οι διάφορες σημασίες είναι αριθμημένες με κόκκινα ψηφία.
Τα κάθε λήμμα αποτελεί ουσιαστικά μια οικογένεια παράγωγων λέξεων, π.χ. στο λήμμα «αρπάζω», σ. 59, περιλαμβάνονται επίσης οι συγγενικές λέξεις αρπαγή, αρπακτικός. το αρπακτικό, αρπαχτός, η αρπαχτή.
Για μεγαλύτερη ευκολία του χρήστη, στο πάνω δεξιά μέρος της κάθε σελίδας υπάρχει ο πίνακας με όλες τις λέξεις που περιέχονται στη συγκεκριμένη σελίδα.

Η ιδέα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου να προμηθεύσει τους μαθητές της Α' Γυμνασίου με δύο δωρεάν λεξικά (ήδη από πέρσι άρχισε να δίνεται το λεξικό της αρχαίας ελληνικής(2)) καλύπτει οπωσδήποτε κάποιες ανάγκες, δεδομένου ότι μερικοί μαθητές ίσως να μη διαθέτουν κανενός είδους λεξικό στο σπίτι τους.



Μερικές παρατηρήσεις για τη βελτίωση του λεξικού
α) σημαντική αύξηση του αριθμού των λημμάτων
Οι 15 χιλιάδες λέξεις που περιέχει το λεξικό είναι πολύ λίγες για μαθητές γυμνασίου ηλικίας 12-15 χρονών που διαβάζουν μόνο στο σχολείο πολύ πιο απαιτητικά σχολικά εγχειρίδια.
Αν πάρουμε το βιβλίο της Α΄ Γυμνασίου «Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» (3)
μόνο στις σελίδες 35-52 περιλαμβάνονται 11 λέξεις που δεν περιέχει το λεξικό:
γαβάθα, διαχρονικότητα, δίριχτη (σκεπή), έκτρωμα, εσώκλειστος, πάνσεπτος, παντομίμα, σοσιαλδημοκράτης, στερνός, στρατί, φάρσα.
Σημειωτέον ότι όλες αυτές οι λέξεις θεωρείται πως ΔΕΝ είναι σπάνιες, διαλεκτικές ή πολύ απαρχαιωμένες ώστε να δίνονται στη σημείωση στο κάτω μέρος της σελίδας.
Το ίδιο ισχύει και σε άλλες σελίδες (στις προηγούμενες σελίδες, 7-34, μέτρησα 36 λέξεις τέτοιου είδους που δεν περιέχει το λεξικό). Φαντάζομαι πως κάτι παρόμοιο θα ισχύει και με τα υπόλοιπα σχολικά βιβλία.
Δεν είναι τυχαίο ότι λέξεις όπως «συνεκδοχικά» και «ετυμολογία» που χρησιμοποιούνται στο λεξικό ως χρήσιμοι όροι δεν υπάρχουν ως λήμματα!
Στη Βρετανία, ένα παρόμοιο σχολικό λεξικό που απευθύνεται κι αυτό σε ιθαγενείς ομιλητές, μαθητές ηλικίες 11-16 χρονών (4), περιέχει 40 χιλιάδες λήμματα (headword entries).
Ακόμη και ένα λεξικό, όπως το αμερικάνικο λεξικό για αλλοδαπούς σπουδαστές της αγγλικής ως ξένης γλώσσας (5), περιέχει 50 χιλιάδες λήμματα (entries).
Επίσης ένα ελληνικό λεξικό τσέπης (6) μάλλον περιέχει πολύ περισσότερες λέξεις. Π.χ. περιείχε όλες τις λέξεις των σελίδων 35-52 που αναφέρω παραπάνω πλην της λέξης «δίριχτη» και τη δεύτερη σημασία της λέξης «εσώκλειστος».
Μπορεί κάποιος να αντιτείνει ότι αυτά τα τρία λεξικά δεν είναι δωρεάν, και όντως ένα λεξικό του ΟΕΔΒ δεν έχει σαν κύριο στόχο του τον εμπορικό ανταγωνισμό με ιδιωτικές εταιρίες, όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση το σημαντικό είναι ο σκοπός του ερμηνευτικού λεξικού, και αυτός οπωσδήποτε είναι η αύξηση του λεξιλογίου των νεαρών μαθητών, οπότε ο αριθμός των λημμάτων παίζει σημαντικό (αν και θα συμφωνήσω, όχι τον μοναδικό) ρόλο.
β) Κλιτικά παραδείγματα
κάθε λήμμα του λεξικού που είναι κλιτό μέρος του λόγου (ουσιαστικό, επίθετο, μετοχή ή ρήμα) πρέπει να συνοδεύεται από κωδικό κλιτικού παραδείγματος που να παραπέμπει σε ειδικό πίνακα στο τέλος του λεξικού που να δείχνει πώς κλίνεται η λέξη. Ιδιαίτερα για «αρχαιοπρεπείς» λέξεις που παρουσιάζουν ιδιαίτερη δυσκολία στους μαθητές
π.χ. ποια είναι η γεν. του επιθέτου «προφανής»
ποιος είναι ο μέλλων του ρήματος «παράγω» κτλ
Τέτοια προσπάθεια έχει γίνει στο παρελθόν σε διάφορα ελληνικά λεξικά (7, 10)
γ) προσθήκη εικόνων
θα βοηθούσε πολύ την κατανόηση λέξεων όπως «εκκρεμές» «διώρυγα» κτλ. και θα καθιστούσε το λεξικό πιο ευχάριστο και ελκυστικό
δ) πίνακες με σχετικές λέξεις όπως γίνεται στα λεξικά τύπου thesaurus (8,9)
π.χ. στη λέξη «ξηροί καρποί» θα μπορούσε να υπάρχει σημείωση με τα διάφορα είδη ξηρών καρπών, όπως και πιο συστηματική καταγραφή των συνωνύμων
ε) λάθος ορθογραφίες
πιο συστηματική καταγραφή των πιο συχνών ορθογραφικών λαθών και πληρέστεροι πίνακες των ομόηχων λέξεων που υπάρχουν σε διάφορα λεξικά. (11,12)
στ) λεξικές συνάψεις `
είτε με περισσότερα παραδείγματα είτε με παράθεση των σχετικών λέξεων που «πάνε με» το συγκεκριμένο λήμμα
π.χ. «ελάττωση» [αισθητή, ανεπαίσθητη, σημαντική, τυχαία] (13)
ζ) βιβλίο καθηγητή που να περιέχει εκτός από τις σχετικές οδηγίες προς τους διδάσκοντες και φύλλα εργασιών που θα μπορούσαν να συμπλήρωναν οι μαθητές χρησιμοποιώντας το λεξικό

Φυσικά θα πρέπει στο μέλλον να ακολουθήσουν βελτιωμένες εκδόσεις του λεξικού, αφού πρώτα οι συγγραφείς του και οι επιμελητές λάβουν υπ’ όψιν και τη γνώμη των μάχιμων εκπαιδευτικών σχετικά με την αποδοχή του λεξικού από τους μαθητές. Στο σχεδιασμό πάντως του λεξικού κυρίαρχος πρέπει να είναι ο τελικός χρήστης του λεξικού (14) και αυτός φυσικά είναι ο σημερινός μαθητής του γυμνασίου.

Όσο για το καθήκον των υπευθύνων των σχολικών βιβλιοθηκών, σε συνεργασία φυσικά με τους διδάσκοντες φιλολόγους, να καλέσουν τα τμήματα τουλάχιστον της πρώτης τάξης για να τους δείξουν τον πλούτο των υπόλοιπων λεξικών που διαθέτουμε όπως και τον τρόπο χρήσης τους (μέσω διαφόρων ασκήσεων).


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Γαβριηλίδου, Μ. Λαμπροπούλου, Π. & Αγγελάκος Κ. (2008) Ερμηνευτικό Λεξικό Νέας Ελληνικής. Αθήνα: ΟΕΔΒ
(2) Συμεωνίδης, Χ., Ξενής, Γ. & Φλιάτουρας Α. (2007) Λεξικό αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: ΟΕΔΒ
(3) Πυλαρινός, Θ., Χατζηδημητρίου, Σ. & Βαρελάς Λ. (2006) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Α΄ Γυμνασίου Αθήνα: ΟΕΔΒ
(4) Hawkins J. (1996) The Oxford School Dictionary. Oxford: OUP
(5) Dalgish, G. (1997) Random House Webster’s Dictionary of American English.
(6) Μάνδαλα, Μ. (χ.χ.) Τεγόπουλος-Φυτράκης Μικρό Ελληνικό Λεξικό. Αθήνα: Εκδόσεις Αρμονία
(7) Μπαμπινιώτης, Γ. (2004) Λεξικό για το σχολείο & το γραφείο. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας.
(8) Spooner, A. (1995) The Oxford Junior Thesaurus. Oxford: OUP
(9) Βοσταντζόγλου, (1962) Αντιλεξικόν ή ονομαστικόν της νεοελληνικής γλώσσης. Αθήνα
(10) Βοσταντζόγλου Θ. (1967) Αναλυτικόν ορθογραφικόν λεξικόν της νεοελληνικής γλώσσης. Καθαρευούσης και δημοτικής. Αθήνα
(11) Ευσταθόπουλος, Δ. (1962) Εγκόλπιος εγκυκλοπαίδεια ορθογραφίας. Έκδοσις Η’. Αθήνα: Εστία
(12) Σμυρνιωτάκης, Γ. (χ.χ.) Το πολυλεξικό του μαθητή. Ορθογραφικό και ερμηνευτικό. Αθήνα: Σμυρνιωτάκης
(13) Δαγκίτσης, Κ. (χ.χ.) Λεξικό των επιθέτων. Αθήναι: Εκδοτικός Οίκος Ι. Γ. Βασιλείου
(14) Landau, S. (1989) Dictionaries. The Art and Craft of Lexicography. Cambridge: CUP